Na veika e dau Tarogi Wasoma

Namosi Joint Venture

1. A cava na Namosi Joint Venture

Na Namosi Joint Venture e dua na matai lawalawa e ratou lewena e tolu na Kabani ka ratou cakacaka vata ena vakadidike me baleta nai yaubula e loma ni qele kei na kena dikevi ke rawa talega me keli ena yasana ko Namosi kei Naitasiri.

E lewena na NJV na kabani na:

Na Newcrest Mining Limited(69.94% ) – E dua na kabani levu ni keli koula mai Ositerelia, Pasivika kei Esia.

Na Mitsubishi Materials Corporation(28.06%) – E dua na kabani ni Japani ka kilai e vuravura ena cakacaka e qarava

Na Nittetsu Mining Co. Ltd (25) – E dua na kabani ni kelikeli ka cakacaka tiko ena gauna oqo mai Japani, Chile, Viti kei na Tokalau cevaceva kei Esia.

Na kabani na Newcrest Mining Limited e manidiataka ka cicivaka na kabani na NJV.

2. A cava e vakayacora tiko e Viti na kabani na Namosi Joint Venture

E sa soli ki na kabani na Namosi Joint Venture (NJV) e dua na laiseni ni vakadidike (SPL 1420) mai na matanitu o Viti me qarava na cakacaka ni vakadidike ni i yaubula e loma ni qele ena yasayasa vaka Namosi, rauta ni 30 na kilomita ki na Ra kei Suva. Na laiseni e kovuta vakalevu na yasana ko Namosi kei Naitasiri.

E tekivu na vakadidike ni kabani na NJV ena 2008 ka vakatabakidua na nona cakacaka ena vaqarai ni kopa kei na koula mai Waisoi, Namosi kei na veivanua tale e so e vakabauti ni tu kina na i yaubula qo ena vanua e kovuta na laiseni.

E qarava sara tiko ga na kabani na NJV na vakadidike me vakadeitaki kina ke rawa ni keli na vatu talei mai Waisoi. Sa tekivu sara tiko ga ena gauna oqo na vakadidike me kilai kina na revurevu e rawa ni tara na veika bula e wavoliti keda kei na bula raraba ka navuci vakakina e dua na i tuvatuva ni kena qaravi na veika oqo.

Na Cakacaka Mai Waisoi – Na i Tukutuku Raraba

1. A cava na cakacaka e qaravi tiko mai Waisoi

E qarava tiko na kabani na Namosi Joint Venture (NJV) na vakadidike me baleta na kena vakadeitaki na kopa kei na koula ka rawa ni kelivaki mai Waisoi ena loma ni yasana o Namosi kei Naitasiri(Tikina o Waidina), rauta ni 30 na kilomita e na Ra kei Suva.

Na vanua o Waisoi e viribaiti mai na uciwai na Wainavadu ena Vualiku, na uciwai na Waidina e na Tokalau kei na Ceva kei na veiulunivanua na Korobasabasaga ena Ra.

Kevaka e vakadonui na cakacaka mai Waisoi ena okati kina na keli ni qara ka tadola tu me baleta na kopa kei na koula cokocoko me na volitaki ki vanua tani. E okati ena caka ni qara, oya e rua na qara tadola kei na qara me laki maroroi kina na vatu lusi kei na wai, dua na siteseni ni livaliva kei na vakasavasavataki ni vatu, na nodra keba na tamata cakacaka kei na vakatorocaketaki ni gaunisala.

E lalawataka na kabani na NJV na balavu ni yabaki ni kelikeli ena tiko mai na 20 kina 25 na yabaki ka na vakatau sara tale ga ena levu ni veika e kelia tiko ena veiyabaki Na yabaki ni kelikeli ka sa lalawataki tiko qo, ena rawa ni veisau, ka vakatau sara tikoga ena cakacaka ni vakadidike ni kelikeli kei na veika vakailavo.

Ena tara ka cicivaki na vanua ni kelikeli ena yavu ni kena taqomaki ka maroroi na veika bula e ra tu wavolita na vanua oya me vaka e lavaka na matanitu. E na biuvata e dua na i tuvatuva me baleta na qaravi ni lewenivanua, na veika bula kei na veika era vakamareqeta na i taukei ni vanua, ena gauna sa tekivutaki kina na kena tarai na i qaqi kei na cicivaki ni vanua ni kelikeli.Ena tiko talega edua nai tuvatuva me baleta ni sa mai cava na kelikeli ka ena okati kina na vakatutu mai na matanitu kei ira na lewe ni vanua.

Kevaka e qaravi vakavinaka na vanua ni kelikeli mai Waisoi, na vinaka ni kena cicivaki vakailavo, lailai na vakacaca ki na veika bula kei na nodra tiko vinaka na lewenivanua ena kauta mai na bula vinaka vakailavo kei na veika tale e so me vinaka vei ira na i taukei- ni- qele kei na matanitu raraba.

2. Na cakacaka cava sa caka tiko mai Waisoi?

E na gauna oqo e qaravi tiko ga na cakacaka ni vakadidike e Waisoi ka se sega ni tekivutaki e dua na cakacaka ni kelikeli.

E qarava tiko na kabani na NJV na vakadidike me kilai sara ga na vanua e koto kina na i yaubula , na kena i vakatagedegede kei na kena levu. Sa vaka – kumuna tiko na kabani ka vakadikeva na veivatu taucoko sara e qivai mai me kilai vakamatata na ka era tu kina.

E qarava tale tikoga na kabani e levu na vakadidike me kilai kina vakamatata na veika e baleta na veika bula kei na veikoro e ra na sotava na revurevu ni cakacaka ni kelikeli ka vakatututaki tiko qo me na qaravi mai Waisoi.

Sa qaravi sara tikoga ena gauna oqo na i tuvatuva ni vakadidike ka vakatokai na Waisoi Project Environmental Impact Assessment(EIA). E kena i naki sara ga me kilai vakamatata na veisala e so e tu me qaravi kina na veika bula, na bula vaka-i-tikotiko kei na rai me baleta na rawa- ka vakailavo. E nuitaki ni na rawa ni yavutaki mai kina na i tuvatuva ni cakacaka me baleta na qaravi ni veika oqori. E qarava tiko na vakadidike e dua na i lawalawa tu vakataki koya, ia me vaka ga e yaco tu ena veiyasai vuravura, o koya e qarava na vei- vakatorocaketaki, e na sauma na cakacaka ni vakadidike.

3. E na vakayagataka na kabani na wainimate gaga eso ena gauna ni kelikeli se vakadidike?

E na gauna ni qivaqiva, e waki vata na waidroka kei na wainimate ni qivaqiva, ka vaka tu na soso na rokana, me vukea na cakacaka ni kena yavala na misini ni kelikeli. Na wai ni qivaqiva oqo e vakayagataki me vakabatabatataka na misini ka me yavala tale ga vakavinaka, ka vukea na kena kau cake mai na vatu ki na dela ni qele ka vakadeitaka tale ga na lalaga ni qara e qivai tiko. Na wai oqo era qai maroroi tu ena dua na qara ka vakaitaratarataki tu ena palasitika volekata na vanua ni kelikeli me waraka na lutu ni soso e na boto ni palasitika, ka qai vakayagataki tale na wai me vukea na cakacaka ena gauna e gadrevi kina.

E vakayagataka na kabani na NJV na wainimate ka sega ni gaga se me vakaleqai kina na lewenivanua se na manumanu tale e so, e totolo na kena waicala ka sega ni rawa me tubu vakataki koya. E totolo na nona waicala ni ra sa curuma na manumanu somidi lalai na bacteria kei na rarama ni siga. Ena gauna e yaco kina oqo e na veisau na roka ni wai ni qivaqiva oqo me loaloa ka na boi tale ga ena dua ga na gauna lekaleka.

Sa vakarautaki tiko e dua na i tuvatuva me sotava na kena rawa ni yaco na vakacaca ena veika bula e tu wavolita na vanua ni kelikeli, vakabibi ena ta ni gaunisala kei na vanua ni qivaqiva.

4. E na gauna cava ena lewai kina me sa tekivu na keli vatutalei mai Waisoi?

Sa dodonu me vakacavari ena 2014 na vadidike ni veikabula e wavoliti keda ka vakatokai na Waisoi Project Environmental Impact Assessment (EIA). Na vakadidike qo ena vukea na Matanitu me vakatulewa ena kena tekivu ni vanua ni kelikeli e Waisoini laurai vata na kena maroroi na bula ni lewe ni vanua kei na veika e wavoliti keda. E na gauna sa vakadeitaka na Matanitu ni rawa ni tekivu na kelikeli ena kena i vakatagedegede e gadrevi, sa na biuta vata tale ga mai na veika me vakamuria na kabani, ia me na soli taumada na kena veivakadonui. E na qai vakatulewa na kabani se na rawa ni tekivutaki na cakacaka ni kelikeli mai Waisoi ka me salavata sara tikoga kei na veika e sa virikotora mai na matanitu, vakauasivi ena taqomaki ni veika bula tale e so ka sega ni vakacaca vakalevu ki na bula ni koro kei na lewenivanua kei na kena laurai talega vakai lavo.

E na sega ni vakayacori na cakacaka ni kelikeli qo kevaka e sega ni vakadonuya na matanitu na i tuvatuva ni vakadidike na EIA. E na sega ni tara na NJV na vanua ni kelikeli, kevaka e na sega ni rawa ni vakadeitaka ni na rawa–ka vakailavo, vakauasivi na taqomaki ni veika bula e so, na bula raraba kei na bula vaka-i-tikotiko.

5. A cava na balavu ni kena tara na qara ni kelikeli e Waisoi kei na veika e ra okati kina?

Kevaka sa vakadonuya na Matanitu na veivakatorocaketaki oqo,ka sa vakatulewa talega na kabani na Namosi Joint Venture (NJV) me sa tekivutaki na kena cakacaka, e na taura ni rua veimama na yabaki na kena tara ka ena oka kina:

  • Tara ni Valenivolavola kei na veivale tale e so me qaravi kina na cakacaka, na ta ni gaunisala, na caka ni sala ni vakau-i-tukutuku, na vakadavori ni paipo ni wai ni gunu kei na vanua me vakasavasavataki kina na wai.
  • Na keli ni qara ni kelikeli kei na vanua me maroroi kina na wai mai na kelikeli.
  • Na i tuvatuva ni kena qaravi na veikabula wavoliti keda.

6. E ra na tokitaki na veikoro me rawa ni tara kina na qara ni kelikeli e Waisoi?

Sega.

Sa vakadeitaka na kabani na NJV ni na sega ni tokitaka e dua na koro se i tikotiko ena vuku ni kelikeli mai Waisoi.

7. Ena maroroi evei na vatu lusi kei na wai mai na kelikeli?

E vakatututaki na vanua me tara kina me vakadaberi ena i lutulutu e Wainavadu koto ravita na vanua ena bini kina nai vovo ni vatu qaqi, rauta ni ono na kilomita mai na koro o Delailasakau.

Ena vakadidike a vakayacori ena veitiki –ni –qele tale eso volekati Delailasakau me vakadaberi kina na vanua me maroroi kina na vatu e ra keli mai loma ni qara, e kunea na NJV ni sega ni vinaka baleta ni rawa ni tokitaki na koro.

8. E na tiko beka eso na wainimate gaga ena vanua ena maroroi kiina na vatu lusi? A cava e na vakayacora na kabani me kakua kina ni drodro ki tuba na wai se wainimate?

E ra sa wakivata taucoko tu na vatu mata-i-lalai, na wai kei na wainimate e so. Na wainimate e vakayagataki me savata na vatu ka me basika mai na vatu talei, e sega ni rawa ni vakaleqa na veika bula se lewe ni vanua.

E ra na laki biu nai vovo ni veika e keli mai na loma ni qara e na dua na tobu ka taqomaki sara vakavinaka ka toka e na daku ni dua na lalaga vavaku era tara sara ga na kena dau se idinia. Na mataqali lalaga vavaku vaka koya e vakayagataki ena veivanua vaka – oqo e vuravura, oya me latia ka taqomaka na vatu lusi kei na wai vakaoqo.

Kevaka e dua na wai e drodro tani mai na tobu oya, ena qaravi ka vakasavasavataki vakayacori kina na vakatovotovo me sotava na i vakatagedegede ni wai e taurivaki e Viti, ka vakadeitaki tale ga ni rawa ni gunuvi. Na i tukutuku matailalai tale e so ena tabaki tiko ena i volai tukutuku ni vakadidike na Waisoi Project Environmental Impact Asssessment (EIA).

9. E rogoci tiko ni vanua ni kelikeli mai Waisoi e na laki vakavuna nodra buli vakatani na gone-lalai era sucu mai?

E sega ni dina na i tukutuku oqori.

E dau yaco oya kevaka e vakayagataki na wainimate na ‘mercury’ me curuma yani na vei uciwai ka laki sema sara ena kakana e kania na tamata. E ra dau vakayagataka ga na ‘mercury’ na kabani lalai ni keli koula, vakabibi o ira era cakava vakailoa ka vakailawaki na nodra cakacaka. E na sega ni vakayagataki na ‘mercury’ e na vanua ni kelikeli ka vakatututaki tiko mai Waisoi.

10. E na vakaevei na levu ni qara e rua me na keli mai Waisoi? A cava na kedrau yawa mai na koro?

Sa vakatututaki tiko me na rua na qara lelevu e na tadola tu e Waisoi. Na qara ni kelikeli, ka tiko ena Ra ena rauta ni 1.5 na kilomita na kena raba, ka 1.8 na kilomita na kena balavu. Na i karua ni qara ena rauta ni dua na kilomita na kena raba 1.5 na kilomita na kena balavu. E na rawa ni yaco na veisau e na loma ni yabaki ena vakayagataki kina na qara e rua.

E na dabe ruarua tiko na qara e Waisoi ka rauta ni va na kilomita na kedrau yawa mai na koro o Namosi ena yasa ni delana tale ka dua.

11. E na vica na yabaki na dede ni kena cici tiko na kelikeli mai Waisoi?

E lalawataka na kabani na Namosi Joint Venture me tiko e na 20 ki na 25 na yabaki na dede ni kelikeli, ka na vakatau sara ga ena veika e keli e veiyabaki. E na vakatau talega na balavu ni yabaki mai na veika e tu e na loma ni qele kavakadeitaki mai na vakadidike ena vakayacori tiko ka vakakina na bula vakailavo.

12. E na rawa ni vakacacani e dua na vanua vakamareqeti se yavu makawa ena vuku ni cakacaka mai Waisoi?

Oqo e okati talega ena vakadidike me baleta na veikabula e wavoliti keda (EIA), ka me laurai na veitiki ni vanua e ra dau vakamareqeta na Itaukei ni qele me vaka na koro makawa ka gadrevi me na maroroi ka taqomaki. Oqo ena veitalanoataki kei ira lewe ni veikoro era semati kina ka vakadeitaki ni veiyavu oqo.

Ena tovolea na kabani me na kakua ni tarai se vakacacani na veivanua era vakamareqeta tu na Itaukei-ni-qele ka semati tu kina nodra bula vakavanua. E na vakayacori na veitalanoa kei na veivakasalataki vata kei ira na lewenivanua, kevaka e sega ni levei rawa na kena vakacacani na veiyavu vakamareqeti vaka oqo ka laurai talega na veisala eso me qaravi vakavinaka kina.

Ena tavoci talega edua nai tuvatuva me raica ka qarava na veiyau kei na yavu makawa me tiki ni vakadidike ena veika bula e wavoliti keda(EIA).

13. A cava ena yaco ni sa mai cava na cakacaka ni keli vatutalei e Waisoi?

Sa tu e dua na i tuvatuva me na vakadonuya na Matanitu me baleta na kena sogo na cakacaka e Waisoi, ka tiki ni tuvatuva ni Waisoi Project Environmental Assessment (EIA) ena tuvanaki kina vakamatata na veika ena vakayacori me baleta na vakacokotaki ni vanua e vakayacori kina na kelikeli, na veikabula e wavolita na vanua ni cakacaka ka me kakua ni vakatubu leqa vei ira na lewe ni vanua. E dua na usutu ni tuvatuva qo, oya na kena vakayagataki na vanua ena sogo tu mai ena veisala eso ka na rogoci kina vakalevu na domodra na lewe ni vanua.

Na Cakacaka Mai Waisoi – Na Veivakacakacakataki Kei Na Vuli

1.E na lewe vica na tamata ena gadrevi mera cakacaka e Waisoi?

Ni sa na tekivu na cakacaka, ena rauta ni 2,000 na kedra i wiliwili taucoko,ia, ena yacova e dua na udolu o ira e ra cakacaka tudei ena kelikeli.

Na i wase levu ni cakacaka o ira sa tu vei ira na kila me vaka na cakacaka e Valenivolavola,o ira era qarava na veika vaka-livaliva, o ira na ‘sema kaukamea’, o ira na ‘mechanics’,o ira e ra rawa ni qarava na misini lalai,o ira na dau soveya kei na cakacaka vaka-matai. E na tu tale ga na cakacaka me baleti ira na sega ni vakaivola, me vaka na draiva,sasamaki, dau veivakasarasarataki kei ira na dau ni vakadewa vosa.

E dei tu na kabani mera vaka cakacakataki sara ga na lewenivanua e Viti, vakabibi vei ira na lewenivanua e ra cavutu mai na veikoro ena qaravi kina na cakacaka e vakatututaki tiko oqo.

Dina ga ni na sega ni rawati taucoko sara na ka e gadrevi me baleti ira e ra vakaivola me ra vakacakacataki, ia sa biu koto e dua na gauna me rawa ni ra taurivaki sara ga na lewenivanua e Viti. E na vakayagataka na nona i yau na kabani me baleta na nodra tuberi na itaukei me ra yacova na i vakatagedegede ni kila e gadrevi me na taurivaki ena cakacaka oqo kevaka sa vakadonui. E na cakacaka vei- volekati sara na kabani na NJV kei ira na veikoro era tiko vaka volivolita na vanua ni kelikeli, veitabana tale eso ena kena laurai na veivanua e rawa kina na veivakatorocaketaki eso.

2. E na rawa vakacava ni ra kunea na cakacaka e Wasoi na lewe ni vanua ni sa tekivu na kelikeli?

Ni sa na vakadonui na vei-vakatorocaketaki qo, e na cakacaka veivolekati sara na kabani kei na veikoro ka vaka-kina o ira na veitabana ka ra semati kina cakacaka qo, vakabibi na nodra laurai o ira era dodonu mera vaka- cakacakataki ka ra tuberi. E na liu taumada na kabani ki na veikoro e ra tiko volekata na vanua ni kelikeli me ra tauri me ra tamata cakacaka,ka laurai vata na nodra kila kei nai tutu e gadrevi ena kabani. Dina ni na sega ni yaco sara me vakakina ena kenai tekivu la, ena vakayagataka na kabani e dua na uma i lavo me baleta na nodra tuberi ka vakavulici na tamata cakacaka mai na veikoro ka me laurai na kila e tu vei ira me vakayagataki ena cakacaka oqo.

E ra na tabaki na i utu taucoko ena gadrevi ka okati kina na i vakatagedegede ni kila vakacakacaka. Na i tukutuku taucoko me baleta na veicakacaka e rawa ni taurivaki, sa na tabaki talega me tiki ni tuvatuva ena ‘Waisoi Project Environmental Impact Assessment (EIA)

3.E ra na vakaitikotiko e vei na tamata cakacaka e ra vakaitavi ena tara ni vanua ni cakacaka kei na gauna sa tekivu kina na kelikeli?

Oqo e tiki tale ga ni tuvatuva ni Waisoi Project Environmental Assessment na tara ni nodra i tikotiko na tamata cakacaka. E nanuma tiko na kabani me ko ira na tamata cakacaka era lako mai vanua tani, me caka ga na nodra keba volekata na vanua ni kelikeli. O ira na lewenivanua ga e Viti, me ra na tiko ga e na nodra koro se veivale ka qai lako mai ena veisiga me vakalailaitaka na dredre e sotavi ena bula vakavuvale.

Na Cakacaka Mai Waisoi – Veikabula e tu Wavolivoliti Keda

1.E na vakilai vakacava kina veika bula e wavoliti Waisoi na cakacaka ni kelikeli?

Ena gauna qo, sa qaravi sara tikoga na vakadidike me baleta na vakacaca e rawa ni yaco se vakilai ki na veika bula era tu wavolita na vanua me vakayacori kina na kelikeli ka vakatalega kina bula raraba ni lewe ni vanua kei na veisala e so me qaravi kina. Na vakadidike qo e tiki ni tuvatuva na ‘Waisoi Project Environmental ImpactAssessment (EIA)’. Na macala ni vakadidike qo e dodonu me sa rawa ni raici ena yabaki 2014.

Kevaka e vakadonui na kelikeli e Waisoi, ena qarauni sara na cakacaka e na qaravi kina ka me vakamuria vakavinaka na veika e virikotora na matanitu me baleta na taqomaki kei na maroroi ni veika bula.

2.E na vakacaca e Sovi na cakacaka ni kelikeli e Waisoi?

Sega.

E na sega ni vakayagataki na vanua e okati me vakaso ni wai e Sovi ena dua na tiki ni cakacaka e Waisoi.

E na i tuvatuva sa tiko ena gauna qo, na vanua ena maroroi kina nai vovo ni veika e keli mai loma ni qele e na dabe toka ena uciwai o Wainavadu. Na uciwai o ya e sega ni sema kina vakaso ni wai ko Sovi ia e sema yani kina uciwai o Waidina, rauta ni 17 ki na 18 na kilomita na kena yawa mai, na vanua e qai sema kina na uciwai o Sovi kina Waidina.

E tokona na kabani na Namosi Joint Venture na taqomaki ni vanua kei na vakaso ni wai e Sovi, ka marautaka me cakacaka vata kei ira na veikoro se lewenivanua e na maroroi kei na taqomaki ni vanua o ya.

3.E na qarava vakacava na NJV na revurevu kina veikabula?

E qarava na Namosi Joint Venture (NJV) na ka e baleta na veika bula ka vakamuria na veika e virikotori tu e na lawa ni Matanitu.

Na macala ni vakadidike mai na ‘Waisoi Project Environmental Impact Assessment (EIA), e na tokitaki ki na i tuvatuva me baleta na veika bula, na bula vakaitikotiko kei na maroroi ni veika mareqeti ka semati kina bula vaka-vanua,kovuti kina na tara ni qara ni kopa kei na kena cicivaki. E na i tuvatuva qo, sa na vakamatatataki tu kina na veika me vakamuria na kabani e na taqomaki ni veika bula, na bula vakaitikotiko kei na mareqeti ni veika e okati ena bula vakavanua.

4.Ena vakadrodroi na vovo ni vatu qaqi mai na qara o Waisoi ki wasawasa?

Sega.

Na i vakarau ni maroroi ni vovo ni vatu qaqi ka vakayacori e na vanua ni kelikeli ka vakatokai na ‘Deep Sea Tailings Placement’, ( maroroi e wasawasa titobu ) e na sega ni vakayagataki ena qara ni keli kopa sa vakatututaki tiko e Waisoi.

Sa vakadikeva tiko na kabani na veisala tale e so me maroroi kina nai vovo ni vatu qaqi, na keli ni qara vatu kei na i vakaso me tara volekataka na vanua ni kelikeli me maroroi kina na veika e ra keli mai loma ni qara.

Ena levu tale na i tukutuku ena vakarautaki, e na gauna e caka tiko kina na veitalanoa me baleta na vakadidike ka vakatokai na ‘Waisoi Environmental Impact Assessment (EIA).

5.Ena tara li ena yasa ni neinami koro na vanua me maroroi kina nai vovo ni vatu qaqi kei na wai?A cava na kena revurevu vei keimami?

E sa cakacaka tiko na Namosi Joint Venture ena kena dikevi na veisala eso me maroroi kina na i vovo ni vatu qaqi kei na wai ni kelikeli ka vakakina na kena qaravi.

Ena gauna oqo e sa vakatututaki tiko kina me na maroroi nai vovo ni vatu qaqi keina wai ena Wainavadu ka toka veiraviti ga kei na vatu lusi rauta ni ono na kilomita mai na koro ko Delailasakau.

Nai vakamacala tale eso ena ulutaga oqo ena vakaraitaki ena veivosaki ni kena dikevi na veikabula wavoliti keda e Waisoi.

6. Ena vakayagataki na wainimate gaga na ‘Cyanide’ kei na ‘mercury’ ena kelikeli mai Waisoi?

Sega.

Ena sega ni vakayagataki na wainimate na ‘Cyanide’ kei na ‘mercury’ ena cakacaka ni kena vakadewataki na kopa se na koula ena cakacaka e Waisoi. Ena vayataki edua na i turatura ka vakatokai na ‘Floating Process’.

Ena soli tale eso nai tukutuku ena ulutaga oqo ena veitalanoa me baleta na vakadidike ni veikabula e wavoliti keda (EIA).

7. Ena vakadrodroi beka na wainimate ni kelikeli me tara na veikabula e wavolita na vanua ni cakacaka?

Sega

Na Namosi Joint Venture e sa vakayacora tiko eso na i tuvatuva ena kena maroroi nai vovo ni vatu qaqi kei na wai ka wili kina na vakadidike vakaidinia.

Ena soli nai tukutuku tale eso ena vuku ni ulutaga oqo ena veitalanoa ni kena dikevi nai veikabula e wavoliti keda (EIA).

8.A cava e na yaco kevaka e kunei eso na veika bula ka sa voleka tiko ni kawaboko volekata na vanua ni kelikeli e Waisoi?

E na vakadeitaka ka vakamatatataka mai na tikina qo na i tuvatuva ni vakadidike na Waisoi Project Environmental Imapct Assessment, kevaka e kune volekati Waisoi e dua na manumanu se kau sa voleka ni kawaboko, ka rawa ni vakacacani mai na tara ni vanua ni cakacaka kei na kelikeli. E na dikeva na kabani na veisala e so ke rawa ni levei kina na vakacaca e rawa ni yaco se na gaunisala me qaravi kina.

Na i tukutuku matailalai ena vuku ni ulutaga oqo, e na rawa ni kune e na i tuvatuva ni vakadidike na EIA.

9.E na qaravi vakacava kevaka ena yaco na leqa vakacala-ka ki na veika bula?

E qarava na veika bula e wavolita na vanua ni kelikeli na kabani na Namosi Joint Venture (NJV), me vaka e virikotori tu ena lawa ni Matanitu o Viti.

Kevaka sa vakadonui na vakatutu me baleta na kelikeli mai Waisoi, sa na vakacurumi kina i tuvatuva ka vakatokai na ‘Environmental Management Plans(EMPs), na sala me na muri kei na i tuvatuva e na taurivaki . E na okati kina na i yaya se misini me vakayagataki me vakalailaitaka na vakacaca e rawa ni yaco kina veika bula, e na gauna e tara tiko kina na vanua ni cakacaka kei na gauna ni kelikeli. Sa na koto ena i tuvatuva oya na tataqomaki me vakalailaitaka na vakacala-ka e rawa ni yaco. E tiki tale ga ni tuvatuva oya na ka e na vakayacori kevaka e yaco vakasauri e dua na vakacala ka.

Kevaka e yaco e dua na vakacala ka e na vakayagataka na kabani na i tuvatuva sa virikotori tu, oya na nona veitalanoa kei ira na i taukei ni qele, na matanitu kei na veitabana tale e so era kauwai ena cakacaka ni kelikeli e Waisoi.

10.E na vakilai tale ga e na tobu ni wai ni gunu ni koro na cakacaka e Waisoi?

E qarauna na kabani me vakamuria vakavinaka na taqomaki ni veika bula e so. E na vakayacori tale ga na vakadidike ka tiki ni ‘Waisoi Project Environmental Impact Asssessment (EIA) me kilai na revurevu e rawa ni yaco ena i vurevure ni wai ni gunu, wili kina na tobu ni wai ni gunu ni koro.

Ke kunei e so na vakacaca ena rawa ni yaco – so dodonu me kune ena EIA na kena i wali.

11.Sa bau vakasamataki talega na revurevu e rawa ni yaco ena veiuciwai ka drodro yani ki na loma ni yasana o Naitasiri, Tailevu kei Rewa?

Io.

Sa vakasamataka tiko na ‘Waisoi Project Environmental Impact Assessment na vakacaca e rawa ni yaco ki na veitolo ni wai e ra semati kina cakacaka ni kelikeli. Mai na i tuvatuva ni vakadidike sa tiko, e na tauyavutaki e dua na sala ni kena wanonovi na veika bula se ‘Environmental Monitoring Network’, me vakumuna na i tukutuku ena i vakarau ni cakacaka e qaravi ka solia na i tukutuku oya ki na Matanitu kei ira na lewenivanua.

Na Cakacaka Mai Waisoi – Na Vakadikevi ni Veikabula e Wavolivoliti Keda (EIA)

1. Na cava na EIA?

Na Vakadidike ni Veikabula e Wavoliti Keda (EIA) sa i koya na vakadidike me kilai kina na revurevu ni veika e rawa yaco ki na veika bula e wavolita na vanua ni bera ni tekivutaki e dua na cakacaka ni veivakatorocaketaki.

E Viti, e lavaka na lawa na Environmental Management Act(2005) me dua na EIA ena veivakatorocaketaki lelevu taucoko ena via qaravi.

Na EIA e vakasokumuna taucoko na veitukutuku matailalai ni veika e tu vakavolivoliti keda kei na lewe ni vanua, na revurevu ni vakacaca e rawa me na basika kei nai tuvatuva ni kena qaravii na kedra i wali.

E dua na i tuvatuva e sa vakotora na matanitu me i dusidusi ki na vakadidike ni EIA ka lavaka me na qarava e dua na daunivakasala tuvakataki koya. Na i tukutuku ni EIA ena vakarautaki ka laveti cake ki na matanitu me vakatulewa kina.

Na matanitu ena solia na i otioti ni vakatulewa e na kena vakadonui me qaravi e dua na cakacaka ni veivakatorocaketaki ka vakatau mai na yavu ni vakadidike ni EIA.

2. E taurivaki tiko beka na EIA ena vakatutu ni kena qaravi na keli vatu talei e Waisoi?

Io, e sa qaravi sara tiko ga ena gauna qo na Environmental Impact Assessment(EIA) me vakatakila taucoko na revurevu ena rawa me basika ena vuku ni kena sa vakaturi tiko me qaravi mai Waisoi na cakacaka ni keli vatu talei.

E qarava tiko na cakacaka ni EIA mai Waisoi na kabani na Golder Associates, e dua na kabani tu vakataki koya ka kilai tale ga e vuravura. E rau veisemati kei na tabana ni vuli na Institute of Applied Science ena Univesiti ni Ceva ni Pasifika.

E vakayacori tiko qo na EIA me salavata tiko ga kei na tuvatuva ni matanitu kei na lawa na Environmental Management Act (2005). E dodonu me sa qaravi oti na EIA ena yabaki oqo 2014 ka na vukea na Matanitu e na kena vakatulewa ena vuku ni kena qaravi e Waisoi na keli vatu talei ena dua na kena i walewale me veiriti kei na veika bula tu vakavoliti keda.

Mai na vakatulewa ni Matanitu ena qai vakadeitaka na Namosi Joint Venture kevaka e na rawa me na qarava vaka kina na cakacaka ni keli vatu talei me kua ni vakatubu leqa ka rawa ni sotavi talega vaka i lavo.

3. Ena cakacakataki vakacava na Waisoi EIA?

Na Dikevi ni Veika Bula e Wavoliti Keda (EIA) me baleta na cakacaka e Waisoi ena vakasokumuna vaka matailalai na veitukutuku taucoko me baleta na veitikina taucoko ena basika ena cakacaka oqo, oka kina na revurevu ena kunei ena veika bula e wavoliti keda kei na lewe ni vanua vakakina na i wali e so ena taurivaki.

Na vakadidike me baleta na veika bula e tu vakavolivoliti keda ena oka kina na kena dikevi na qele, na cagi, na rorogo, na wai e loma ni qele , kei na vei tikina tale eso me baleta na veika bula. Na kena vulici na veika e baleta na i tikotiko ena dikeva na tabana ni bula, na i yau mareqeti, gaunisala ni veitosoyaki, na veika e na rawa me vakacacana na veika e vakabulabulataka na vanua, na i tutu ni bula vakailavo kei na veika e vukea na bula vakaitikotiko.

Na macala ni tukutuku ni EIA ena vukea na matanitu ena nona vakatulewa me qaravi rawa na keli vatu talei e Waisoi ena dua na kena i walewale e veiriti kei na veika bula e tu vakavoliti keda. Oqo tale ga na gaunisala ena rawa ki na Matanitu me vakadonuya na cakacaka e Waisoi.

4. A tuvani vakacava na veiulutaga eso me vakamuri ena vakadidike ni veikabula e Wavoliti keda mai Waisoi (Terms of Reference). O cei a vakaitavi kina?

Na tabana vakamatanitu ka qarava na veika bula e tu vakavolivoliti keda e nona i tavi me vakarautaka na i tuvatuva me baleta na Waisoi Environmental Impact Assessment.

E ratou a vakarautaka e lima na veitalanoa na tabana ka qarava na veika bula e tu vakavolivoliti keda ka kovuta na vanua ko Namosi, Naitasiri, Rewa/ Tailevu kei Suva. E a vakarautaka na Matanitu na i tukutuku me baleta na kena taurivaki na EIA ka vakamacala raraba na kabani na NJV e na cakacaka ka na via qaravi mai Waisoi.

E ra a vakatataro na lewenivanua era a tiko ena veisvosaki oqo ena veitikina eso me baleta na cakacaka ka via qaravi oqo e Waisoi. E ra soli vakatutu tale ga kina na tabana e qarava na veika bula e tu vakavolivoliti keda ena veitikina e so me okati e na i tuvatuva me taurivaki(TOR).

E a soli tale ga na galala me ra volavola yani o ira na veitabana e so e ra oka ena cakacaka qo (stakeholders) ka mai veivuke sara vakalevu ena kena vakarautaki na i tuvatuva me na taurivaki.

E a qai vakasokumuna vata na tabana ka qarava na veika bula e tu vakavolivoliti keda na i tuvatuva vakarautaki ni cakacaka ni EIA mai Waisoi kei na kena mai na veitabana ni Matanitu.

5. O cei e qarava tiko na cakacaka ni EIA, ka tu talega vaka i koya se sega? Na i tavi cava talega e qarava tiko na tabana ni Institute of Applied Science me baleta na EIA?

E qarava tiko na Waisoi project EIA na kabani na Golder Associates,e dua na kabani tu vakai koya e kilai tale ga e vuravura ka rau veisemati kei na tabana ni vuli na Insitute of Applied Science ena Univesiti ni Ceva ni Pasifika.

Na Golder Associates e lewena tiko na matabose ni daunivakasala ni Matanitu ena vuku ni cakacaka qo ka tauri iratou tiko na Namosi Joint Venture me ratou qarava na Waisoi Project EIA me salavata kei na tuvatuva ni EIA ni Matanitu. Na Golder Associates e a qai vakacakacakataka na koronivuli na Applied Science mai na Univesiti ni Ceva me qarava vei iratou e so na vakadidike. E rau qarava vata talega e so na veitalanoa kei ira na lewenivanua ka veivuke tale ga e na so na veitalanoa raraba e vakayacori.

6. Na cava na vuna e ra vakadikevi kina na veikoro?

Sa rui bibi na nodra vakadikevi na veikoro me rawa ni vukea na kena vakatakilai na revurevu e rawa me basika kei na so tale na veika vinaka e kunei ka rawa ni tosoya cake mai vakatagedegede ni bula.

Na kena vulici na bula vakaitikotiko e gaunisala vinaka taudua ni kena raitayaloyalotaki na bula e daidai ena noda veikoro, ka vakadabera e dua na yavu ni kena rawa me taurivaki me vakarautaki kina na tosocake se lutusobu ni bula mai muri.

Na vuli vakaoqo kei na veitalanoa e solia vei ira na veikoro na galala me ra dikeva na veivakatorocaketaki e so ka veiganiti kei na nodra bula kei na revurevu ni vakacaca era gadreva me na qaravi.

7. E na gauna cava sa na vakacavari kina na Vakadikevi ni Veikabula e Wavoliti keda mai Waisoi EIA?

Na Matanitu ena kena tabana e qarava na veika bula e tu vakavolivoliti keda e a solia na i tuvatuva me baleta na EIA ena cakacaka ka via qaravi tiko qo mai Waisoi ni oti na kena qaravi e vica na veitalanoa kei ira na lewenivanua vata kei ira na veitabana e ra vakaitavi ena cakacaka qo ena yabaki 2011.

Sa qaravi sara tiko ga ena gauna qo na EIA ka namaki me sa na soli ki na Matanitu e dua na kena i vola tukutuku (Report) ena yabaki oqo.

8. E na rawa vakacava meu okati ena veivosaki ni Waisoi EIA?

Na veitalanoa kei na veisemati kei ira na lewenivanua oka kina na veitabana e so era vakaitavi ena cakacaka qo e dua na tikina bibi ki na Waisoi Enviromental Assessment ka sa solia raraba tu na galala ki na lewenivanua yadua se i lawalawa me ra vakaitavi.

Na kena tauri vakamatata na nodra kauwai kei na vakatutu na lewenivanua e vukea vakalevu na mata timi ka qarava tiko na EIA me ratou vaqaqa na i walewale ni wali ni revurevu ni vakacaca ka vakalevutaka na veika vinaka e rawa ni kauta mai. E tikina bibi sara kina veitabana era vakaitavi ena cakacaka qo, vakabibi o ira na lewenivanua e ra tiko wavolivolita na vanua ena via qaravi kina na kelikeli me matata vei ira na vakatutu ni kena via qaravi na cakacaka ni keli vatu talei ka soli vei ira na gauna me ra vakatataro ena veika era lecava se ra via soli vakasama kina.

Na cakacaka ni EIA e solia e dua na gauna vinaka kivei ira na lewe ni vanua me ra vakaraitaka na nodra nanuma, qo ena rawa me taurivaki kevaka e ra tiko ena dua na gauna ni veitalanoa se ena nodra vakauta vakadodonu na nodra nanuma kina mata timi ka qarava na EIA.

E na lewe tiko ni veitalanoa ni EIA e vakayacori kei na lewenivanua oya na kena vakaraitaki vakacaca vei ira na i rairai ni qara ni kelikeli, na veivanua era na dabe kina eso na veigacagaca bibi ni cakacaka qo e na qara ena keli, na vanua ena maroroi kina na vatu qaqi kei na wai, na misini ni idini livaliva, gaunisala kei na veituvatuva me baleta na kena qaravi na veika bula e tu vakavolivoliti keda.

Na macala ni veitalanoa oqo ena tabaki ena i vola tukutuku vakarautaki ni EIA.

Na Cakacaka Mai Waisoi – Kei Na Veika Vinaka ena basika kina

1. E ra saumi vakacava na Itaukei ni qele ena gauna e qaravi tiko kina qo na vakadidike?

E rau sa tabaka oti na Namosi Joint Venture (NJV) kei na Tikina Namosi Landowners Committee (TNLC) e dua na veidinadinati ka sa vakamatatataki tu kina nai vakarau ni kena butuki na vanua kei na sausaumi ena vakayacora na NJV ena veicakacaka taucoko e vakayacora ena loma ni vanua ka kovuti ena laiseni na Special Prospecting License (SPL 1420).

Na butu vanua kei na tuva ka vakailavo (compensation) esa virikotori tu ena veidinadinati.

2. Sa voroka beka na NJV na lawa ni kelikeli ena kena sega ni saumi na nodra i lavo na Itaukei ni qele ena vuku ni vakacaca sa yaco oti?

Sega.

E sega ni bau calata vakadua na Namosi Joint Venture na sausaumi e dodonu me dau vakayacori vei ra na Itaukei ni qele.

3. E ra na saumi na Itaukei ni qele ena nodra sa na mai vakayalia na qele kevaka esa na keli na qara ni vatu talei e Waisoi?

E sega ni se vakadeitaka e na gauna qo na vanua e na dabe kina na qara ni kelikeli, na kena i rairai kei na qele ena gadrevi ka ena kovuti tiko na veitikina qori ena Environmental Impact Assessment (EIA)

Oqo ena oka kina na kena kunei na vakacaca ena rawa me basika ki vei ira na Itaukei ni qele kei ra na dau vakayagataki qele. Sa na qai rawa kina Namosi Joint Venture me veitalanoataka na sausaumi vei ira na i taukei era vakaleqai.

4. E soli tiko ena gauna qo eso na veivuke vei ira na veikoro?

Io. Vakatekivu mai na kena tauyavu na Namosi Joint Venture (NJV) e na 2008 e sa dau vakailavotaka tiko ka veivuke na kabani ena veitikina oqo:

  • Na koronivuli ni muri vuli mai Waivaka
  • Na i kawakawa mai Waivaka
  • Na i kawakawa ena uciwai mai Wainadoi ka tiko e Kasinaura
  • Nai yaya ni qito kei na kasi ena Namosi Secondary School
  • Veivuke vakailavo ki na timi ni rakavi ni Yasana ko Namosi
  • Sikolasivi ni vuli ena Univesiti
  • Veivuke kina Wainadoi Community Post oqo na kena voli na i boro.

E se tuvana tiko na NJV e dua na i tuvatuva ni nona veivuke kivei ira na lewe ni vanua era tiko wavolita na vanua ni cakacaka ena veika qo:

  • Vuli
  • Tabana ni bula
  • Vakatoroicaketaki ni veikoro me vaka na kena vakavinakataki na wai ni gunu ena koro o Nasirotu
  • Na veivuke raraba kina lewenivanua

5. Na cava e na kauta mai na cakacaka ni keli vatu talei ka vakatututaki tiko qo e Waisoi kina lewenivanua kei na noda vanua raraba?

Kevaka sa dabe na qara ni kelikeli vatu talei mai Waisoi ena dolava e vuqa sara na katuba ni rawa ka kina lewenivanua mai kea, kei na lewenivanua raraba okati kina:

  • Na kena saumi vei ira na Itaukei ni qele na vakayagataki ni qele
  • E ra na vakacakacakataki e rauta ni 2,000 na lewenivanua ena kena tara na vanua ni cakacaka, e lewe 1,000 era na vakacakacakataki e na gauna e sa tekivu kina na keli vatu talei, ka sa na tosoya cake talega na levu ni lavo ena vakayagataki vei ira na lewe ni vanua
  • Vakatoroicaketaki na lewenivanua, vuli kei na kena taurivaki e so na veivakatavulici
  • Na soli curucuru ni vuli ena Univesiti kei na veikoronivuli ni vuli cakacaka.
  • Soli ni bisinisi ki na veikabani ena noda vanua
  • Qaravi e so na cakacaka ni veivakatorocaketaki raraba
  • Rawa i lavo na Matanitu mai na saumi vakacavacava ni tamata cakacaka kei na vatu talei.

6. Na vinaka cava e na basika kina veikoro era tiko volekata sara tikoga na vanua e na qaravi kina na cakacaka qo e Waisoi?

Na veitalanoa me baleta na Envrionmental Impact Assessment (EIA) kei na veikoro e so oka kina o ira na vakaitavi ena cakacaka qo se stakeholders ena vukea na kena kunei na veika vinaka ena rawa me basika kevaka sa na tekivutaki na cakacaka.

Ena gauna qo na veika ena kauta mai kina veikoro mai na dua na cakacaka ni keli vatu talei e oka kina na veika oqo:

  • Na veivakacakacakataki,vuli kei na veivakatavulici ka na vakalevutaka na levu ni lavo ena veivanua
  • Vakalevutaka na NJV na kena vakayagataki lavo, vakavure i lavo, veivakacakacakataki mai na so tale na cakacaka
  • Vakavure cakacaka kina veibisinisi ena veika ena gadrevi mai na cakacaka ni kelikeli.
  • Vakavinakataki na veicakacaka lelevu sa koto me vaka na gaunisala
  • Na veivakatorocaketaki ena via qaravi mai na veitalanoa e vakayacori kei ira na vei koro

Na NJV ena veivosaki kei na veikoro, Matanitu kei na veitabana eso e ra vakaitavi ena cakacaka qo me baleta na veika era gadreva na lewenivanua kei na veitarataravi ni veivakatorocaketaki e gadrevi.

7. Ena tadola beka na veigaunisala eso ni caka bisinisi ke sa dola na cakacaka ni kelikeli?

Kevaka e sa na tekivutaki na cakacaka e Waisoi, ena veivakasalataki kina lewenivanua na Namosi Joint Venture me ra raica e so na vanua e rawa me ra vakavure bisinisi kina ena gauna e sa qai tara tiko kina na qara ni kelikeli kei na gauna e sa na tekivu kina na cakacaka.

Na Environmental Impact Assessment (EIA) ena raica na kena rawa me basika na vakavure bisinisi ena cakacaka ni kelikeli me vukei ira na lewenivanua, ia ena qai vakatau vei ira na daunibisinisi na veika era na via vakarautaka.

Na Soli Tukutuku Kei Na Veitaratara

1. Ena rawa vakacava meu taura tale eso na i tukutuku me baleta na NJV se na cakacaka mai waisoi?

Na Namosi Joint Venture e raica ena kena vakayacori na veitaratara kei na lewe ni vanua ena gaunisala e vakarawarawataki. Oqo e so na gaunisala ena taurivaki:

  • Na veitaratara kei na soli tukutuku ena veikoro, lewenivanua kei na veitabana e so e ra vakaitavi ena cakacaka oqo.
  • Veitalanoa kei ira na i taukei ni qele,lewenivanua kei ira era vakaitavi ena cakacaka qo
  • Na veisala ni soli tukutuku mai na NJV
  • Na veitalanoa raraba e sa vakayacori tiko me baleta na kena dikevi na veikabula e wavoliti keda (EIA)
  • Na saumi ni vakatatro ena talevoni, email kei na nomuni mai veitalanoa sara ga vakadodonu.