E qarava tiko na kabani na vakadidike me baleta na kena vakadeitaki na kopa kei na koula ka rawa ni kelivaki mai Waisoi ena loma ni yasana o Namosi kei Naitasiri (Tikina o Waidina), rauta ni 30 na kilomita e na Ra kei Suva.
Na vanua o Waisoi e viribaiti mai na uciwai na Wainavadu ena Vualiku, na uciwai na Waidina e na Tokalau kei na Ceva kei na veiulunivanua na Korobasabasaga ena Ra.
E vakayacora tiko ko Namosi Joint Venture (NJV) na cakacaka ni vakadidike me vakadeitaka ke rawa ni vakayacori na keli kopa kei na koula mai Waisoi.
Kevaka e qaravi vakavinaka na vanua ni kelikeli mai Waisoi, na vinaka ni kena cicivaki vakailavo, lailai na vakacaca ki na veika bula kei na nodra tiko vinaka na lewenivanua ena kauta mai na bula vinaka vakailavo kei na veika tale e so me vinaka vei ira na i taukei- ni- qele kei na matanitu raraba.
Click on thumbnail to view full map
Kevaka e vakadonui ka tekivu na cakacaka mai Waisoi, ena okati kina na keli ni rua na qara me kunei kina na kopa ka tiko vata kei na koula me vakau ki vanua tani. Na i wasewase levu ni vanua ena keli e na oka kina e rua na qara e tadola tu, qara ni vatu lusi ni kelikeli, siteseni ni idini livaliva kei na i qaqi, nodra keba na vakailesilesi liu vakacakacaka kei na gaunisala.
E vakayacora tiko na Namosi Joint Venture e dua na vakadidike matailalai me vakadeitaka kevaka e rawa ni keli na vatu talei mai Waisoi.
E cakacakataka na NJV ni na tiko na balavu ni bula ni kelikeli mai na 20-25 na yabaki, vakatau ena levu ni veika e keli rawa ena dua na yabaki. E na vakatau tale ga ena levu ni vatu talei e vo tiko me keli ka salavata kei na vakadidike e vakayacori tiko kei na veika vakailavo.
E na tara ka cicivaki na qara ni kelikeli ena lawa navuci ni Matanitu me salavata kei na taqomaki ni yaubula wavoliti keda. Ena gauna sa tara ka cici kina na i qaqi ni kelikeli ena qai tuvai e dua na i tuvatuva ni veivakacokotaki ena vuku ni yaubula, bula vakaitikotiko kei na taqomaki ni yaubula makawa ni lewenivanua ena veivakasalataki ni Matanitu kei ira na lewnivanua e vakayacori kina na cakacaka oqo. Oqo e oka kina nai tuvatuva ni sa na oti na cakacaka.
Ena sega ni vakayagataka e dua na tiki ni vanua e okati ena Sovi na kelikeli mai Waisoi me vaka ni duatani na so ni wai. E vakaraitaki ena i tuvatuva ni cakacaka ena gauna oqo ni vatu lusi mai na kelikeli ena maroroi ena dua na tobu mai na uciwai e Wainavadu, (sega ni drodro yani kina Waidina) ka tiko ena 17 se 18 na kilomita ena uluniwai e rau veisotari kina na uciwai e rua na Sovi kei na Waidina.
E tokona sara vakalevu na NJV na kena taqomaki na cakacaka e qaravi tiko mai Sovi, ka sa tu vakarau me cakacaka vata kei ira na lewenivanua kei ira era kauwaitaka me maroroi kina na veika bula.
Kevaka sa vakadonuya na matanitu na cakacaka ka vakadeitaki NJV me tekivu kelikeli ena taura e rua veimama na yabaki na tara ni qaqi ka wili kina na veika oqo:
- Tara ni vale ni volavola kei na qaqi,ta gaunisala , sala ni vakau i tukutuku, kei na vanua ni maroroi kei na vakasavasavataki wai.
- Na tarai ni qara ni keli ni vatutalei kei na vanua me maroroi kina na vatu lusi kei na wai mai na i qaqi ni vatu.
- Tuvatuva ni kena yadravi na veika wavoliti keda ni tekivu ni cakacaka.
Na cakacaka mai Waisoi e se tiko ga ena vakadidike kei na lalawa-ka taumada. E sega ni vakayacori tiko oqo na kelikeli.
Na Dikevi Ni Lalawa-Ka Taumada
E vakayacora tiko oqo na Namosi Joint Venture (NJV) e dua na vakadidike taumada me kilai na i sau kei na veika tale e so ena tara na cakacaka mai Waisoi, vakabibi ena vakanananu ke rawa ni toso na kelikeli, oqo na veika e okati kina:
- Na vakadidike vakaidinia e na qara ni kelikeli kei na veika e okati kina
- Na vakadidike e loma ni qele me vakadeitaka na yavu.
- Me kilai vakavinaka na vanua ena tiko kina, na kena levu kei na i wiliwili ni veika e gadrevi.
- Na dikevi ni veika me baleta na bula kei na ririko eso.
- Na dikevi ni yaubula ni vanua, na kena revurevu kei na kunei ni sala eso me qaravi kima na revurevu.
- Na yavu ni bula vakaitikotiko kei na bula vakailavo ena gauna oqo ni dikevi na veika ena yaco kina.
- Na veivosaki kei na veiyalayalati vata kei ira era kauwai kina me vakataki ira na i taukei ni qele, na matanitu kei ira eso tale.
- Na dikevi ni sau ni cakacaka, na veika ena rawa ni yaco kei na veika vakailavo.
Na Cakacaka Ni Vakadidike Ena Veika e Wavoliti Keda
Sa tekivutaka na NJV e dua na vakadidike ni revurevu ka na yaco ena i yaubula ni vanua me kila ka cakacakataka na leqa ni yaubula ni vanua ena tara ni qara ni kelikeli mai Waisoi.
Sa vakacakacataki e dua na kabani tu vakataki koya na Golder Associates me vakarautaka na EIA me vaka e virikotori ena i tuvatuva ni vakatulewa (TOR) ni matanitu kei na lawa ni kena qaravi na i yaubula e na Environmental Management Act 2005.
E dodonu me vakaotivi na EIA ena yabaki oqo (2014) ka na vukea na Matanitu ena vakatulewa ni kena qaravi mai Waisoi na keli vatu talei ena i walewale e veiganiti kei na veika bula e tu wavoliti keda.
Na Vola i Tukutuku – Na dikevi ni veikabula e tu wavoliti keda e Waisoi.
Na cakacaka mai Waisoi sa solia tiko e so na veivuke vei ira na lewenivanua kei na Matanitu mai na vakadidike e vakayacora tiko wili kina na:
- Nodra vakacakacakataki na lewenivanua ena vuqa na tabana ni vakadidike kei na so tale na itavi ka vakavuna na levu ni vakayagataki lavo.
- Vakavinakataki ni gaunisala kei na i kawakawa kei nodra vukei na lewe ni vanua
- Na veivuke ni sikolasivi vei ira e sivia na 150 na gonevuli ni yasana me ra curu ena Univesiti.
- Na i lavo e rawata na Matanitu mai na nodra i vakacavacava na tamata cakacaka, kei na vakacavacava ka lavaki kina kabani.
Ke mani tekivu rawa na i qaqi mai Waisoi, e na kauta mai e vuqa sara na veika vinaka vei ira na lewenivanua ena loma ni yasana kei Viti raraba okati kina:
- Nodra vakacakacakataki rauta e 2,000 na lewe ni vanua e na kena tara na vanua ni cakacaka kei na lewe 1,000 ena gauna sa tekivu kina na kelikeli.
- Na veivakatorocaketaki veiira na lewenivanua, na vuli kei na veivakatavulici.
- Na soli ni curucuru ni vuli e na vei- Univesiti kei na veikoronivuli ni vuli cakacaka.
- Soli ni bisinisi ki na veikabani e na noda vanua.
- Na cakacaka e so ni veivakatorocaketaki ena noda vanua
- Nona rawa i lavo na Matanitu mai na saumi ni vakacavacava kei na i vakacavacava ni keli vatu talei.